21 Haziran günü, Kaliforniya’nın Berkeley kentinde, büyük bir çınar son nefesini verdi. Amerikalı sanat tarihçi Peter Selz, dinlendiği bir yaşlılar meskeninde vefat ettiğinde, Amerikan sanat dünyasına en az 70 yıl boyunca taraf vermiş, sayısız unutulmaz stant, kitap ve makaleye imza atmış tam 100 yaşında bir efsaneydi. Kendisinden evvel, Amerikan soyut fotoğrafına damga vurmuş Clement Greenberg ve hala yaşayan ona nazaran “genç” müellif 84 yaşındaki Donald Kuspit, Doğu yakasının, New York’un efsaneleri oldular. Peter Selz ise, 1958-1964 ortasında, dünyanın en kıymetli sanat kurumu, New York Çağdaş Sanat Müzesi MoMA’nın Fotoğraf ve Heykel kısmını yönetmiş, tarihe geçen stantlar düzenlemişti. Akabinde 1965’te kurulan Berkeley Sanat Müzesi’ni sıfırdan ele alıp, Batı yakasının sanat ortamına altın harflerle ismini yazdıran bu kalıcı yapıta imza atmıştı.
Külleri yakın arkadaşının yanında
Naaşı yakıldıktan sonra, külleri yakın arkadaşı ünlü Amerikan soyut sanatçı Sam Francis’in mezarının yakınında almış olduğu ebedi istirahatgâhının üzerine serpildi. Vefatından kısa müddet evvel, 2 Nisan günü yapılan bir merasimle 100. yaş gününü kutlamıştı. Berkeley’de müze yetkilileri, sanatkarlar, arkadaşları, müellifler herkes geldi o buluşmaya. Tam 31 Mart seçim günlerimize denk geldiği için, çok istek etmeme karşın bu buluşmaya katılamamıştım. Motamot 23 Haziran seçim nedeniyle mevtinde de merasime katılamadığım üzere…
Peter Selz ile yollarımız kesiştiğinde 27 yaşında, “canlı kalmak için çarpışan” genç bir sanatçıydım. 35 yıl ve 10 gün öncesine dönelim, 30 Haziran ve 1 Temmuz 1984 tarihine. Daha sonra 1994’te yayımlanan “Maymunların Fotoğraf Yapma Hakkı” kitabımı yahut gençlik otobiyografimin 2. cildi “Sonsuz Okyanus”’u okuyanlar, bu hususun ayrıntılarını zati biliyorlar. O günlerde San Francisco Çağdaş Sanat Müzesi’nde “İnsanlığın Koşulları” başlıklı yeni dışavurumculuk hakkında “sözde uluslararası” bir stant açılıyordu. Küratörlüğü üstlenen müze müdürü ve yardımcısı inanılmaz bir ırkçılıkla, “Ortadoğu yahut Yakındoğulu sanatkarların esasen bu türlü bir standa giremeyeceğini lakin isterlerse birleşip küçük bir galeri kiralayıp orada stant açabileceklerini” söz eden skandal bir mektuba imza atmaktan çekinmemiş, bahis alevlenmişti. Sanat tarihine “San Francisco Manifestosu” olarak geçen 2 sayfa olarak davetlilere müze önünde ve sonraki gün büyük panelde dağıttığım ağır ikaz, Batı sanat sistemini çağdaş ve çağdaş sanat tarihini daima olarak 5-6 ülke ortasında tutmakla suçluyordu. Panelde, müze müdürü panik içinde mevzuyu bir uyuşmazlığa bağlayıp, dünyanın en değerli eleştirmenleri önünde kendini özür dileyerek kurtarmaya çalışmıştı. Bu tarihi sanat efsaneleri ortasında Amerika ve Kaliforniya’nın tek yaşayan devi, Alman Ekspresyonizm tarihini başından yazarak dünyaya tanıtan en büyük eksper Peter Selz vardı.
Hikâyenin bu kısmını mecburen kısa keselim. Ortadan bir yıl geçtikten sonra, Selz’in bu sefer Berkeley Üniversitesi’nin Sanat Tarihi kısmındaki odasına baskın yapıp, cevap alamayınca bir not bırakmıştım, Manifesto’yu hatırlatarak, fazla da ümit bağlamadan. Fakat iki gün sonra beni aradı ve inanılmaz bir formda randevu verdi. “Demek sensin o Manifesto’yu dağıtan” diye heyecanla beni oturtmuştu karşısına. Gerisinden Amerikan sanat mecmualarında, stant kataloglarımda hakkımda en çarpıcı makaleleri yazmakla kalmadı, benim için çok daha değerli olan “Doğu-Batı uçurumu ve kültür emperyalizmi” ve “sanat tarihini oldu bittiye getirmek” tezlerim konusunda en ehil isim olarak haklılığımı tescil etti. Hele ortadan 12 yıl geçtikten sonra “Ana Akımların Ötesinde” başlıklı kitabında, Ferdinand Hodler, Max Beckman, Sam Francis, Alman Realizmi, Chicago Modernizmi, Eduardo Chillida, Rupert Garcia üzere mevzu başlıklarından sonra o kitabı benim hakkımda bir kısımla bitirerek Amerikan sanat ortamının bu mevzudaki vizyon darlığını vurgulanması ve gelecek jenerasyonlara bu son makaleyle bağlanması, hakkımda söylediği mahcup edici kelamlardan çok daha kıymetliydi. 80’ler ve 90’larda Batılı sanat tarihçilerinin gerek bizim gerek öteki gelişmekte olan ülkelerin sanatkarlarına karşı ördükleri duvarların yıkılması açısından bunlar tarihe geçen kilit ataklardı. Umarım beşerler bunun daha da farkına varacaklar…
Ömür uzunluğu arkadaş kaldık
Peter’la ömür uzunluğu arkadaş kaldık. 1987’de ABD merkezli hayatım bittikten sonra da, Amerika’ya ister stant açmak, ister gezmek için her gittiğimde kendisini daima ziyaret ettim, o bilge beşerle sohbet doyulmaz bir zenginlikti. Büyük kıtada güya öz amcam ya da dedem üzereydi. Eşi Carol ile Sibel’i ve beni o süper modernist villasında her ağırladıklarında her saniyeyi dondurmak isterdim o mütevazi samimiyet karşısında.
Peter, ömrünün son gününe kadar stantlar düzenlemeye, kitap yazmaya, makale yazmaya devam etti. Merhum babamın tabiriyle güya onun da “Tanrı ile 1000 yıllık kontratı vardı”
Kendisini sanatla birinci tanıştıran, sanat tacirliği yapan dedesiydi. 1934 yılında, 15 yaşındayken bir Alman polis karakolunda en ünlü Alman Dışavurumcu ressamlara ilişkin yapıtların dejenere sanat diye toplanıp birbirinin üstüne yığılmış, perişan halini görüp şoke olmuştu. Dünyanın en büyük Alman dışavurumculuğu eksperi ve tarihçisi tahminen de o anda doğmuştu.
San Francisco Manifestosu, iki yıl evvel, sanat dünyasına taraf veren en kıymetli 100 manifestodan biri olarak İngiltere’de Penguin Yayınları tarafından çıkarılan “Biz Neden Sanatçıyız?” (Why are we artists?) kitabında yer almıştı. En büyük hüznüm kendisini Türkiye’ye getirecek fırsatı yaratamamış olmak.
Şimdi Peter, tahminen o daima âşık olduğu hoş bayanları temsilen hurilerin eşliğinde, cennette büyük stantlarını açtığı Rothko ile, Rodin ile, Nathan Oliveira ile kahkahalarına ve sanat tartışmalarına devam ediyordur… Hem de artık vakit kısıtlaması olmadan!
