Tokyo metrosu 43 sınır, 420 durak, 3 bin kapıdan oluşuyor. Kentin neresinde olursanız olun, en uzak metro durağı 400 metre. Şibuya, Şinjuku, Ueno, Otemaşi üzere aktarma da yapılan merkezi metroların her birine günde 2 milyona yakın insan girip çıkıyor. Ana istasyonların kaç katlı olduğunu saymak güç. Çünkü dışarıdan girdiğiniz kapılardan biri ikinci, öteki dördüncü kata çıkabiliyor.
Bu metrolara sabah mesainin başladığı saatlerde gittiğinizde kendinizi bir insan selinin içinde bulursunuz. Her kapı arı kovanı üzeredir. İşe gidiş saatlerinde genel yoğunluk üçte iki erkek, üçte bir bayan üzerine. Bütün istatistikler bir yana, metronun bu saati Japonya’da bayanların iş omurundaki oranını size veriyor. Gerçek sayılar da bu türlü.
Japonya’nın ekonomik ve kültürel gelişmişliğine rağmen bayanın ikinci planda oluşu, yalnızca bu ülkede değil, tüm dünyada tartışma konusu. Japonlar 1968’de Meici periyodunda başlattıkları dışa açılma, dünyaya ahenk sağlama sürecinin daha başında, bu ayrımı koymuşlar; “Biz Batı’nın eğitimini ve teknolojisini alacağız, ancak geleneklerimizi koruyacağız. Bayan, bunun başında geliyor.”
Kadına yönelik kelamlarından biri şu: Gençliğinde babana, yetişkinliğinde kocana, yaşlılığında oğluna itaat edeceksin.
Konfüçyüs öğretisinden miras kalan bu kelam hâlâ kullanılıyor, ancak ne kadar geçerli tartışılır. Çünkü Japon toplumu da ister istemez değişiyor. Ada devlet olmanın, buna bağlı olarak ulusal kimliği katıksız tutmanın getirdiği sonuçlardan biri olarak bu alanda değişim yavaş.
Kadınlar çalışma ömrünün her alanında yok. Örneğin, inşaat mühendisleri yeni yeni yetişiyor. Japon inancında dağlar dişi. Bu nedenle yol imali başta olmak üzere dağlardaki işlerde bayan çalıştırılmıyor. Dağlar kıskanır diye.
Evlenmek üzere işe alma
Çalışma nizamının oturduğu şirketlerde başta sekreterler olmak üzere bayanların yüklü olduğu işlerin sahibi daima değişiyor. Çünkü evlenen işi bırakıyor, konutuna çekiliyor. Pek çok şirketin bunu şuurlu olarak yaptığı söyleniyor. Bayan çalışma hayatına başlayıp işyerinden bir şahısla evlenince eşine, “Nerede kaldın?… Meskene erken gel” üzere şeyler söylemiyormuş, işin uzayabileceğini biliyormuş.
Ancak bu bayanın tümüyle hayatın dışına çıktığı manasına gelmiyor. Tekrar klâsik olarak erkek maaşını alınca eşine teslim ediyor. Konutun bütçesi bayanda. Evlilikte çocukların lise seviyesine gelmesinin akabinde ikinci kere çalışmaya başlayan bayanlar da yüksek oranda. Bayanlar erkeklerden ortalama dörtte bir oranda daha az maaş alıyor.
Bütün devletlerde orta direk en kıymetli taşıyıcıdır. Genel huzur, toplamsal nizam orta sınıfın gücüyle direkt ilişkilidir. Japonya’nın yüzde 80’i orta sınıf. Büyük bir bölümün geliri birbirine yakın. Konuta bir maaşın girmesi, aileyi ayakta tutmaya yetiyor.
İş çıkışı, pirinçten yapılan ülkenin klasik içkisi “sake”nin içildiği, bizdeki ocakbaşı restoranları anımsatan meyhanelere uğramak gelenek diyebileceğimiz kadar yaygın. Buralarda 2’li, 3’lü kümeler halinde iş çıkışı gelen bayanları da görmek mümkün.
4 etkene bağlı…
Sadece bayanların gittiği üniversiteler Erdoğan’ın haziran ayı sonunda Osaka’da düzenlenen G20 Tepesi sırasında Türkiye’nin de gündemine girdi. Erdoğan bu üniversiteleri öğrenince çabucak, “Biz de kuralım, talimat verdim” dedi.
Ancak Japonya’daki bayan üniversitelerinin özünde inanca dayalı bir seçenek yok. Birkaç etkene dayanıyor.
1 Klasik olarak bayanların ikinci planda, fakat aile içinde güçlü olduğunu vurgulamıştık. Bu “aile içi güce” dayalı olarak, bayanların mesken iktisadını, bütçe idaresini yeterli öğrenmesi temelinde gelişen bayan üniversiteleri var.
2 Hıristiyanlığın Uzak Asya’da güçlenme istemi 500 yıl öncesine dayanıyor. Birinci bin yılda Avrupa’da, ikinci bin yılda Amerika’da hâkim din olan Hıristiyanlık, üçüncü bin yılda da Asya’da aktif olmayı uzun erimli bir strateji olarak çizdi. Bu maksat Japonya’da tutmadı. Japonlar, her alanda olduğu dinde de geçmişlerine bağlı kaldı. Birinci çağlardan gelen, yer yer Şamanizmi andıran Şintoizmi bırakmadılar. Hıristiyanlık yüzde 10’un altında yer buldu. Bayan üniversitelerin bir kaynağını da bu oluşturdu. Fakat aktif değil.
3 Japonya’da bine yakın üniversite var. Bunlardan 80 kadarı bayan üniversitesi. Sayıları artmıyor, öğrencileri de azalıyor. Maddi durumu çok güzel olan ailelerdeki bayanlar günlük ömürlerini zenginleştirecek alanlarda üniversiteye gidiyor. Örneğin yalnızca kâğıt sanatlarının, yalnızca Japon yemeklerinin, çay seremonilerinin üniversitesi var.
4 Okuryazar oranı yüzde 100. Üniversite mezun oranı yüzde 95’in üstünde. Türkiye’deki üniversite kavramı, kişiyi iş-meslek sahibi yapma beklentisine dayalı. Japonya’da genelde eğitim-öğrenme temelli. Yüksekeğitim oranından bayanlar da eşit hissesini alıyor. Lakin bunu toplumsal hayatta kullanma oranı erkeğin gerisinde.
|
GEYŞA GELENEĞİ DEVAM EDİYOR Japonya deyince erkekler için akla gelen birinci sözcük “samuray” ise bayanlar için de “geyşa”… Öteki kültürlerde sürdürülmesi güç bir gelenek. |
Erkek, kirpiden daha mı az dikenlidir?
Tokyo’nun uyumayan bölgelerinden Tavaramaçi’de günbatımı sonrası ışıklar ortasında yürürken bir vitrin dikkatimizi çekti. Küçük, üstü açık yarım kafeslerin içinde kirpiler oynaşıyor; Kirpi Kafe.
Yanlış okumadınız, Kirpi Kafe… Varlığını biliyordum, lakin birden karşımıza çıkınca şaşırdık; daldık içeri. 70 yaşlarında bir ağabeyimiz kirpisini seviyor. Masa üstünde, kalın eldivenler var, isteyen onunla seviyor. Ancak tekniğini öğrenirseniz gerek yok.
Sahibini sorduk; güler yüzlü bir bayan bizi selamladı; Hayaşi Tomoko. 10 dakika kirpi sevmek 400 yen. Yaklaşık 20 lira. Biz sohbete tutuşurken kirpi seven ağabeyimiz, “Bütün kirpi sevenler aslında dosttur” tipinden tanışık bir selam verip gitti.
Genellikle iş çıkışı gerilim atmak isteyenler uğruyormuş. Şayet başının üstünden yavaşça bastırıp sırtına yanlışsız ilerlerseniz dikenlerini yataylaştırıyor, tatlı tatlı seviyorsunuz. Göğsünüze aldığınızda tarz metot kalbinize hakikat ilerliyor.
Hayayi Tomoko, 30’lu yaşlarda. Konutunda de iki kirpisi var. Bekâr olduğunu söyleyip devam etti:
“Tokyo’da 10’dan fazla kirpi kafe var. Bunun dışında meskenlerde besleyen de çok. Çoklukla yalnız yaşayan evli olmayan bayanlar tercih ediyor…”
Takıldım:
– Ne yani, erkek kirpiden daha mı çekilmez?
Bastı kahkahayı:
“Ondan değil… Kirpi sessizce sevgisini gösterir… Problem yapmaz… Fazla hareket etmez… Çalışma hayatı çok ağır olduğu için akşam konutta kirpi uygun geliyor…”
Kafenin art duvarında başka bir kapı var; orası kirpi apartmanı. Kat kat, kafeslerde duruyorlar. Fazla ışığı sevmedikleri için bir mühlet kafenin vitrininde, kirpiseverlerin kucağında kalıp apartmana konuyorlar.
Bunun hayvan haklarına uygun olup olmadığını sorduk. Hayaşi, “Onlar ömürlerinden mutlu” demekle yetindi.
|
Kadın hakları kronolojisi Kadınlar, dünyanın pek çok coğrafyasında olduğu üzere Japonya’da da bugünkü seviyeye kolay gelmedi. Ana sınırlarıyla Japonya’da bayan haklarının gelişimi şöyle: 1878: Tokyo Üniversitesi kuruldu. Bayanlar alınmadı. 1890: Birinci meclis toplandı. Bayanlar, istemlerini lisana getirmesine rağmen alınmadı. 1911: Bayan müellif Hiratsuka Raiçi önderliğinde Japon bayanları bir ortaya geldi; Maviçorap Topluluğu kurdu. Ana tema, “kadınlara özgürlük” idi. Lakin sonuç alınamadı. 1919: İçikava Fusae başkanlığında Yeni Bayanın Birliği kuruldu. Öteki bayan kuruluşlarıyla birlikte, “Eğitimin ve sanayi toplumunun içinde biz de olmak istiyoruz” bildirileri yayımlandı. Karşılık bulmadı. 1925: Meclis üyelerinin yalnızca erişkin erkeklerin oylarıyla belirlenmesi yasası kabul edildi. Birebir yıl Bayanın Oy Hakkı Derneği kuruldu. Bayanlar yalnızca bu emelle çaba etmeye yönelik hareketler yaptı. 1932: İkinci Dünya Savaşı’nın ayak sesleri yükselirken ordu takviyeli, Ulusal Savunma Bayanlar Birliği kuruldu. Bayanlara, “Siz, ülke savunmasında ihtiyaç olursa varsınız” bildirisi verildi. 1945: İkinci Dünya Savaşı sonrası yapılan yeni anayasada bayanlara oy hakkı verildi. 1986: Bayanların çalışma hayatında daha çok yer alma istemine karşılık olarak Eşit İstihdam Yasası çıktı. |
BİLİNÇLİ YAPILMIŞ
Kadınlara yönelik önyargılı tavır yaygın olmasa da bugün de devam ediyor. 2018 yılında Tokyo Üniversitesi’nde yaşanan olay hâlâ belleklerde… Tıp fakültesine girişte bayanlar, erkeklerden daha yüksek puan alıyor. Fakat sonuçlar açıklanınca erkeklerin ezici bir üstünlükte olduğu görülüyor. İtiraz üzerine durum inceleniyor.
Araştırma sonunda görülüyor ki, bayanların puanları şuurlu olarak ve cinsiyet ayrımcılığı gözetilerek erkeklere yazılmış. Üniversite rektörü intihar etmedi, lakin önemli biçimde özür diledi.
2018 yılı ağustos ayında ortaya çıkan bu olaydan sonra soruşturma derinleştirildi. 2011 yılından bu yana ayrımcılığın sürdüğü ortaya çıktı. 2010 yılında bayanların giriş imtihanındaki muvaffakiyet oranı yüzde 40’a ulaşınca, idare bu sisteme başvurmuş.
YARIN: JAPONYA’DA TÜRKLER… JAPON GELİNLER… SARAY, DÖNER BURGERE KARŞI
